Từ lâu, mèo đã trở thành loài vật gắn bó, gần gũi với đời sống con người và là một trong những linh vật có ý nghĩa quan trọng trong văn hóa, tín ngưỡng - tâm linh của một số dân tộc trên thế giới.
M
èo là loài động vật thuộc bộ ăn thịt, xuất hiện trên trái đất vào thời Paleogene (kỷ Cổ Cận), cách đây khoảng 40 triệu năm. Nhưng hiện nay di tích cổ nhất của mèo được đào thấy ở vào thời Pleistocen (nghĩa là cùng thời với người tiền sử, cách nay gần một triệu năm).
Mèo vốn là loài động vật đã sống gần gũi với loài người ít nhất 9.500 năm và được cho rằng đã bị thuần hóa trong thời kỳ Ai Cập cổ đại. Đến thời điểm hiện tại chúng đã trở thành con vật quen thuộc nhiều gia đình và mang ý nghĩa biểu tượng khác nhau trong mỗi nền văn hoá riêng biệt.
Ở nước ta, theo các nhà nghiên cứu, mèo nhà (Felis Catus) chỉ mới được nuôi từ khoảng vài trăm năm trước công nguyên, tức vào cuối thời đại Hùng Vương - Thục Phán, mèo mới có mặt trong những ngôi nhà của người Việt và trở thành vật nuôi thân thiết, gắn bó với mọi gia đình.
Loài mèo có đặc điểm là loài vật ưa sạch sẽ, thích nằm những chỗ ấm áp, thích sưởi nắng. Sở hữu bản tính cẩn thận, gọn gàng và nhanh nhẹn. Mèo thường săn mồi vào ban đêm nhờ vào đôi mắt xanh tinh anh nổi bật, hoạt động tốt nhất trong bóng tối, cùng với đó là khả năng chuyển động nhẹ nhàng, giỏi leo trèo và bộ lông mịn nên không tạo ra tiếng động lớn, dễ dàng tiếp cận và đánh bắt con mồi. Vào ban ngày, mèo thường nằm nghỉ ngơi, sưởi ấm, mèo thích sự yên tĩnh, xa vắng và kín đáo để nằm khoanh tròn, mắt lim dim ngủ.
Mèo là linh vật thứ 4 trong lịch Can Chi 12 con giáp ở Việt Nam. Trong 12 con giáp của, Mèo cũng chính là một trong bảy loài vật thường được con người nuôi và gần gũi với con người nhất (trâu, mèo, ngựa, dê, gà, chó, lợn).
Hệ 12 con giáp ở Việt Nam gần giống với hệ 12 con giáp của Trung Quốc, chỉ khác là con thỏ được thay thế bằng con mèo. Có nhà nghiên cứu cho rằng: Điều này có được là do trong quá trình truyền bá văn hóa, biểu tượng của Địa chi (Trung Quốc) có cách đọc là “mảo” (nghĩa là thỏ) đồng âm với “mao” (nghĩa là mèo) nên mới có sự khác biệt như vậy.
Ai Cập và Hy Lạp cũng có hệ 12 con giáp, hệ 12 con giáp của Babylon cũng khá gần gũi với hai đất nước này và chỉ khác hai con vật.
Trong chu kỳ lịch pháp, con mèo được giao quản năm Mão, tháng 2 và từ 5-7 giờ của buổi bình minh. Từ giờ Mão, phương Đông nhuốm hồng ánh dương rồi tỏa lên bầu trời những tia sáng đẹp. Vào tháng 2- tháng Mão, khí trời bắt đầu ấm, mưa bụi bay nhè nhẹ, cây cối nảy lộc đâm chồi. Vì thế, Mão trong ngũ hành được gắn với mùa xuân, thuộc hành Mộc, hàm ý dương khí bắt đầu thịnh, vạn vật sáng tươi.
Từ xa xưa, mèo đã được tôn thờ như thần thánh đồng thời bị coi thường như ma quỷ. Có vẻ như trong suốt lịch sử, con người đã có một mối quan hệ yêu hay ghét với chúng.
Theo sách "12 con giáp trong văn hóa người Việt", 12 con giáp có nguồn gốc từ lịch Can - Chi. Loại lịch này xuất hiện vào thời nhà Thương (1766-1122 TCN) ở Trung Quốc.
Theo lịch âm, năm mới 2023 là năm Quý Mão. Ở một số quốc gia châu Á, mỗi năm sẽ tương ứng với một con vật dựa trên Can Chi. Đó là Tí (Chuột), Sửu (Trâu/Bò), Dần (Hổ), Mão (Mèo/Thỏ), Thìn (Rồng), Tỵ (Rắn), Ngọ (Ngựa), Mùi (Dê), Dậu (Gà), Tuất (Chó), và Hợi (Heo).
Tuy nhiên, điều thú vị là trong khi các quốc gia khác như Trung Quốc, Hàn Quốc và Nhật Bản, năm Mão đại diện bởi con thỏ, còn Việt Nam là quốc gia duy nhất có mèo là con giáp đại diện.
Theo sách "Chuyện Đông, Chuyện Tây" của tác giả An Chi, "con giáp" là một lối nói của phương ngữ Nam Bộ.
Con giáp là chu kỳ 12 năm âm lịch, gọi từ tên của 12 địa chi, từ Tý đến Hợi, cho ra một nghĩa rộng là chu kỳ thời gian từ một năm cho đến năm cuối cùng một chi với nó sau đó 12 năm.
Trong phương ngữ Bắc Bộ, "giáp" thoạt đầu vẫn được hiểu là một chu kỳ 60 năm, về sau lại được linh động hiểu thành chi kỳ 12 năm như hiện nay.
Khác biệt của 12 con giáp trong văn hóa của Việt Nam chính là con mèo được dùng thay thế cho con thỏ. Có nhiều lý giải khác nhau về việc trong văn hóa Việt, mèo là con vật đại diện cho năm mão.
Trong tiếng Trung Quốc, hai từ này khác nhau về dấu, nhưng về ngữ âm thì "mèo" (măo) và mèo (máo) có cách đọc giống nhau, đều là mao. Trong "Việt Nam tự điển", chữ "mão" - nghĩa là con thỏ - lại được dùng để chỉ con mèo.
Sim Sang - Joon, Giám đốc Trung tâm Giao lưu văn hoá Việt - Hàn, cũng giải thích rằng mèo tuy không phải loài vật nằm trong Thập Nhị Chi nhưng lại được ghi âm chữ Hán giống với con thỏ (máo - âm Hán Việt là miêu).
Dù đã tiếp thu Thập Nhị chi (12 con giáp) của Trung Quốc, song có lẽ do yếu tố môi trường tự nhiên này nên người Việt đã không tiếp thu y nguyên mô hình ở Trung Quốc mà biến cải cho phù hợp với môi trường sống của mình.
Ở Việt Nam, điều kiện môi trường thuận lợi cho loài mèo phát triển mạnh hơn hẳn thỏ. Vì Việt Nam là văn hóa thảo mộc chứ không phải văn hoá thảo nguyên.
Nếu thảo nguyên là môi trường có những đồng cỏ mềm mượt, mà các loài động vật có thể thoả sức ăn thành từng bầy đàn, thảo mộc lại là môi trường phong phú đa dạng các thảm thực vật đan xen lẫn nhau.
Mặt khác, ở Việt Nam, thỏ vốn không phổ biến và thân thuộc, chỉ được coi là loài hiền lành, dễ thương. Trong khi mèo được mệnh danh là "tiểu hổ" và gần gũi với đời sống các gia đình. Mèo cũng có tài bắt chuột, giúp ích nhiều cho các gia đình, đặc biệt trong nền kinh tế nông nghiệp.
Vì thân thuộc như vậy, mèo xuất hiện nhiều trong đời sống dân gian của người Việt. Điều đó thể hiện qua rất nhiều các câu ca dao, tục ngữ hay thành ngữ liên quan đến loài mèo như: Mèo lại hoàn mèo, Mèo khen mèo dài đuôi, Ăn ít như mèo, Chó treo mèo đậy,…
Một lý giải khác cho rằng thay thế thỏ bằng mèo trong 12 con giáp đã được chấp thuận rộng rãi và hợp lý. Theo Reuters, thỏ là một loài gặm nhấm, chuột (Tí) cũng là loài gặm nhấm, trong khi 12 con giáp cần độc nhất và khác biệt.
Ngoài ra, nếu so sánh với thỏ, thì mèo có những tính tốt như nhanh nhẹn và thông minh; trong khi thỏ lại được gắn với các đặc điểm nhút nhát và yếu ớt, chẳng hạn như trong câu “nhát như thỏ đế”.
Chính vì sự quen thuộc trong đời sống và văn hóa Việt Nam như trên, càng có thêm lý do để người Việt xem năm Mão là năm con mèo thay vì con thỏ.
Khác với các nước trên thế giới, loài mèo trong văn hoá Việt Nam lại không mấy khi được đón tiếp nồng hậu hay nhận được sự tin cậy. Thậm chí, người ta còn tránh chúng như tránh một kẻ mang đến niềm may mắn. Trong nhiều lễ hội mang tính thiêng liêng, chẳng hạn lễ hội cầu hồn, mèo còn bị xua đuổi.
Nhà nào có người chết mà không cử người canh giữ mèo, để chúng nhảy qua xác người chết, là báo hiệu một thời kỳ vô phúc, nhiều hoạn nạn sắp đến. Người ta còn cho rằng, mèo gào vào nửa đêm là điềm báo sẽ có tai ương, kêu 7 tiếng thì sẽ có người phải lìa đời, còn kêu 9 tiếng thì như oan hồn người chết về nhập vào con mèo như muốn đi đòi mạng người còn sống. Những con mèo hay gào vào đêm người ta cho rằng chúng là quỷ dữ, chuyên báo hiệu cái chết.
Dân gian Việt Nam từ xưa đến nay vẫn lưu truyền câu tục ngữ: “Mèo đến nhà thì khó, chó đến nhà thì sang”. Nó bị coi là con vật lười nhác, ích kỷ, khoảnh độc, gieo rắc sự nghi kỵ, thù hận. Một thực tế cay nghiệt cho mèo là nó chỉ thực sự hấp dẫn, có thiện cảm khi bất ngờ lao thẳng vào bắt chuột với những móng vuốt sắc nhọn. Nhưng ngay từ hành động khả ái nhất này cũng đã hàm chứa sự ghê tởm của kẻ đổ ụp cái chết xuống đầu người khác từ phía không thể đoán trước.
Trong văn học nghệ thuật, nhất là mảng dân gian, mèo thường đóng vai nhân vật phản diện. Tranh khắc gỗ làng Đông Hồ ở Việt Nam có hai bức tranh "Đám cưới chuột" và "Trạng chuột vinh quy" trong đó có vẽ hai con chuột đem cá và chim đến cho mèo. Người ta phủ nhận mọi sự tu dưỡng của mèo! Mèo già chỉ có thể hóa cáo, một cấp độ còn cao hơn về sự suy đồi đạo đức, bởi cáo bị ví như kẻ gian xảo, tiểu nhân.
Khi cần diễn đạt sự hư hỏng, người ta nghĩ ngay đến những con mèo hoang (mèo mả), sống lang thang ở những nơi tăm tối, nhơ bẩn. Chúng ta còn có thể thấy hình ảnh loài mèo xuất hiện trên những bức chạm khắc ở những nơi chốn tôn nghiêm như đình làng Bình Lục- Quảng Ninh, cảnh mẹ con nhà mèo quây quần, chạm nổi ở bia chùa Linh Quang- Hải Phòng.
Bên cạnh đó, ý nghĩa tượng mèo trong phong thuỷ cũng được để cao. Bắt nguồn từ hình ảnh mèo di chuyển mềm dẻo, kiên nhẫn và biết chờ thời cơ trước khi hành động, mèo được coi là loại linh thú cát tường có thể hóa giải sát khí, đem lại vận may cho gia chủ.
Nhưng cái gì cũng mang tính thời gian của nó. Hình tượng mèo không phải là bất biến, ngay cả khi nó phản ánh những giá trị văn hóa thì quan niệm về loài vật này vẫn sẽ chuyển biến theo dòng chảy của thời gian.
Với bản tính độc lập, khó thoả hiệp, thích sự yên tĩnh và rất thận trọng, mèo đang được lòng những người trẻ tuổi đề cao sự tự do, luôn mong muốn khẳng định được cá tính của bản thân và không bị câu nệ với những chuẩn mực.
Một thế hệ mới đang dần gạt đi những định kiến về loài mèo, thay vào đó là những quan điểm, suy nghĩ tích cực hơn. Vì vậy, chúng ta hoàn toàn có thể hy vọng vào một năm 2023 phía trước, Quý Mão - khi loài Mèo cầm cái thế gian, sẽ có những thay đổi lớn lao, mang theo sự khởi sắc hoặc khép lại những điều không như ý./.
Những người thực hiện:
Nội dung: Hào Nguyễn - Như Quỳnh - Quỳnh Chi - Bảo Ngọc
Thiết kế/Video: Hoàng Linh
